Stakingsverbod KLM duidt op verdere afbraak stakingsrecht

Op 4 juli verbood de kortgedingrechter in Amsterdam een staking van acht uur door het KLM-grondpersoneel op Schiphol. Dit is de tweede keer in net zoveel weken dat de rechter een staking van het grondpersoneel verbiedt. De acties, georganiseerd door werknemersverenigingen FNV en CNV, moesten betere arbeidsvoorwaarden afdwingen nadat cao-onderhandelingen herhaaldelijk waren vastgelopen. De vraag voor onder andere een hoger loon, betere werktijden en maatregelen voor arbeiders in fysiek zware functies, was teveel gevraagd voor KLM. 

Er restte niets anders voor het grondpersoneel om te gaan staken om de uitbuiting van KLM duidelijk te maken aan de rest van Nederland. Maar volgens de rechter bracht dit ‘onaanvaardbare veiligheidsrisico’s’ met zich mee. In werkelijkheid lijkt dit verbod vooral een ideologische en politieke keuze, verpakt als neutrale juridische afweging. En het is bepaald niet de eerste keer. De afgelopen jaren wordt het in Nederland structureel makkelijker om stakingen te verbieden, zeker wanneer economische belangen in het geding zijn. Het stakingsrecht brokkelt af – stukje bij beetje – en dit vonnis is daar een schoolvoorbeeld van. 

Wat waren die ‘veiligheidsrisico’s’ eigenlijk?

KLM en Schiphol zagen het zeer somber in: gateparkings vol waardoor vliegtuigen niet meer kunnen landen; aankomst- en vertrekhallen overstroomt met gestrande passagiers; lange wachtrijen voor de security check vol met boze en zelfs ‘agressieve’ reizigers. Chaos en ontwrichting. De rechter nam deze zorgen schijnbaar over en bestempelde het als ‘veiligheidsrisico’s’. Want ja, de vakantieperiode is begonnen.

Maar hoe reëel is dat? De eerste 24-uurs staking was gepland op zaterdag 28 juni en aangekondigd op maandag 23 juni. Toen de rechter hier een streep door had gezet, kozen de vakbonden om snel een tweede staking in te plannen. Deze werd gepland voor woensdag 9 juli en meer dan één week van tevoren aangekondigd. KLM en Schiphol hadden voldoende tijd om zich voor te bereiden. Als je als werkgever dan weigert maatregelen te nemen, en daarna stelt dat het ’te gevaarlijk’ is om te staken, saboteer je in feite het stakingsrecht zelf. Je laat bewust een crisis ontstaan – om vervolgens via de rechter de actie te verbieden.

En vervolgens legt de rechter de schuld bij de arbeider: ‘Mede door de planverandering van de bonden zijn de risico’s op 9 juli onvoldoende beperkt.’ En wiens schuld was dat?

Arbeiders gaslighten

Over arbeidertje pesten gesproken – op 23 juni deelde KLM in een open brandbrief dat het bedrijf ‘midden in de strijd staat’ om KLM ‘een gezonde toekomst’ te geven. KLM wijst op gestegen kosten van bijvoorbeeld brandstof en de havengelden op Schiphol en routes waarop niet meer gevlogen kan worden door gewapende conflicten. KLM deed daarom een moreel appèl op de vakbonden: ‘Nu de nood het hoogst is, hebben we iedereen met opgestroopte mouwen nodig om ons weer in een gezonde positie te brengen.’ 

Om de arbeiders tegemoet te komen voor het gevraagde harde werk, gaf de KLM niet meer dan een paar vage toezeggingen: ze was het er bijvoorbeeld mee eens dat de Regeling Vervroegde Uittreding (RVU) voor sommigen permanent zou worden. Het gros van de eisen van de werknemers lieten ze echter achterwege. KLM heeft herhaaldelijk besloten niet in te gaan op de minimumeisen van de FNV. Ze houden vast aan de nullijn, willen geen permanente RVU voor alle functies noch een eerlijkere winstdeling en meereisregeling waarbij medewerkers tegen een gereduceerd tarief kunnen meevliegen op vluchten als er nog stoelen beschikbaar zijn. Ze verwachten dus meer flexibiliteit en een verhoging van de productiviteit, zonder daar ook maar iets tegenover te zetten.

Het belang van stakingsrecht voor een gezonde democratie

Het recht op collectieve actie – inclusief het stakingsrecht – is verankerd in artikel 6 van het Europees Sociaal Handvest en artikel 11 van het EVRM. De Hoge Raad bevestigde dit in het ‘NS-arrest’ (HR 30 mei 1986, NJ 1986/688), waaruit volgt dat stakingen zijn toegestaan zolang ze proportioneel en subsidiair zijn. Dat wil zeggen: ze mogen niet te heftig zijn en mogen pas worden uitgevoerd als de onderhandelingen zijn stukgelopen. 

Een staking heeft alleen effect als hiermee druk uitgeoefend wordt. Dat betekent: raak KLM in de portemonnee. Vertragingen, reputatie-impact, winstverlies. Ja, de reiziger wordt gedupeerd en die is verdrietig. KLM moet dit dan oplossen. Dit probleem mag nooit bij de arbeider worden neergelegd die om een eerlijk loon strijdt. Een staking die niemand raakt is geen pressiemiddel meer. Maar als KLM het niet voelt of het weg kan lachen op de cue van het vallen van een voorzittershamer, hoe kan een vakbond dan ooit nog wat eisen? 

In werkelijkheid gaat het hier om een vertrouwde juridische reflex: zodra collectieve actie een systemisch risico vormt voor de kapitaalstroom, grijpt de staat in. We hoeven niet ver terug in de tijd te kijken: tijdens de kerstperiode vorige jaar verbood de rechter CNV en FNV nog om enige staking of werkonderbreking te organiseren. Dit is niet het beschermen van de publieke orde – dit is het onschadelijk maken van vakbonden. 

Tijd voor een vuist

In andere landen zien we een andere situatie. In Frankrijk werden bijvoorbeeld op 3 en 4 juli meer dan 1.500 vluchten geannuleerd vanwege stakingen bij de luchtverkeersleiding. De tweede en derde vakbond voor luchtverkeersleiders, die samen ongeveer een derde van het personeel vertegenwoordigen, organiseerden deze staking. Zij eisten betere arbeidsomstandigheden en meer personeel op de luchtverkeerstorens; apparatuur zou verouderd zijn en management wordt beschuldigd ‘giftig’ te zijn. Resultaat: Minister Tabarot van Transport schat dat de stakingen de luchtvaart miljoenen euro’s kosten. Geen rechter die daar aan te pas kwam. Dat is stakingsrecht zoals het bedoeld is: effectief, confronterend en ontwrichtend. De macht van de arbeidersklasse. Als dat ontnomen wordt, snoer je de mond van de arbeider die de vliegreizen überhaupt mogelijk en veilig maakt. Het is dus niet de staking die Schiphol onveilig maakt, maar de keuze van KLM om structureel afhankelijk te zijn van minimale bezetting, lean staffing en just-in-time logistiek; het langzaam uitpersen van de arbeiders totdat deze zich niet meer kán verweren.

Als staken niet meer mag, wat dan?

De vakbeweging moet zich dit aantrekken. Als legale middelen worden uitgehold, dan rest niets dan herbezinning. Stiptheidsacties, massaal ziekmelden, illegale stakingen — alles moet weer bespreekbaar worden. Dit gaat verder dan Schiphol en KLM. Dit is een fundamentele aantasting van een van de weinige instrumenten waarmee het proletariaat macht kan uitoefenen: het collectieve nee. Vakbonden moeten daarom weer activistisch durven zijn. Want zelfs keurig binnen de lijntjes kleuren wordt ons afgepakt door een rechter die bepaalt dat we te gevaarlijk zijn zodra we écht kleur bekennen.