Acht maanden na de start van grootschalige protesten in Servië is de politieke situatie het instabielst sinds de val van voormalig president Milosevic. De Servische Progressieve Partij (SNS), geleid door president Aleksandar Vučić, heeft sinds 2012 nog nooit zo dicht bij het verliezen van de macht gestaan. Toch lijkt er niets te zijn veranderd in deze buitenpost aan de rand van het Euro-Atlantische rijk.
Op 1 november 2024 stortte de luifel van het treinstation van Novi Sad in. Het hele land rouwde om de zestien onschuldige levens die bij dit ongeluk verloren gingen. Tevens legde dit incident de omvang van de Servische corruptie bloot. Zo bleek weer dat corruptie leidt tot nalatigheid en nalatigheid kost levens.
Onder de Servische studentenpopulatie wakkerde het ongeluk een vuur aan. Binnen korte tijd ontstond er een strijdbare studentenbeweging. Massaal trokken ze de straten op; door het hele land bezetten ze universiteitsgebouwen. Alles met de eis dat de regering haar verantwoordelijkheid neemt.
De reactie
In het begin verrasten hun bezettingen de bevolking, maar kregen ze vrijwel direct massale aanhang. De studenten besloten openlijk te kiezen voor een direct-democratisch methode van organiseren. Op de faculteiten ontsprongen zogenaamde Plenums, plenaire vergaderingen waarin alle aanwezigen de macht hebben om voorstellen in te dienen en te stemmen. Ze verwierpen daarbij alle vormen van hiërarchie en autoritaire politiek binnen de beweging. Dit resulteerde in een sterke groei van de beweging. Veel mensen zagen een mogelijkheid om bij te dragen aan een strijd die hen aanging. Met behulp van wat literatuur – met name het Blokadni Kuvar, het bezettingskookboek – en een steile leercurve leerden de studenten hoe directe democratie werkt, wat de rol van het plenum is en hoe de werkgroepen werken. De beweging groeide al snel door naar complexere structuren: het interuniversitaire plenum, wat bestaat uit een roulerend groep van afgevaardigden die de voorstellen en beslissingen van hun eigen plenum vertegenwoordigen, en gespecialiseerde werkgroepen voor strategie en communicatie. De studenten bouwden aan de fundering voor een onafhankelijke grassgrootsbeweging.
Zoals verwacht, probeerden vele partijen en politieke organisaties gebruik te maken van de gebeurtenissen op de faculteiten. Onder het mom van deskundigheid probeerden vele professoren en bekende gezichten uit de academische wereld zich op posities van macht te plaatsen in de veronderstelling dat de studentenbeweging hen zou steunen. Het is belangrijk om hierbij te bedenken dat professors op Servische universiteiten, net als in alle burgerlijke samenlevingen, niet de belangen van de studenten of de werkende klasse dienen. Dit werd verder duidelijk gemaakt toen, na drie maanden zonder salaris en de dreiging van privatisering, de professoren van nagenoeg alle faculteiten besloten de bezettingen te verlaten.
Politieke stromingen
Plenums, die mysterieuze, schijnbaar almachtige lichamen die de universiteiten praktisch onder controle hadden, werden door velen bewonderd en gerespecteerd. De studenten hadden een groot deel van Servië achter zich. Grafitti door het hele land verkondigde het volgende: ‘Het zal zijn zoals het Plenum zegt’. Maar, hoewel ze qua werking en structuur eenvoudig lijken, zijn plenums geen eenvoudig lichaam.
Integendeel, zij bestaan uit verschillende ideologische stromingen die dagelijks strijden voor dominantie in de vergaderingen. Men stelt verschillende acties voor en probeert anderen te overtuigen van hun posities. Men doet alles wat de structuur van het plenum toestaat om hun politiek door te duwen. Ondanks dat factionalisme bijvoorbeeld toegestaan zijn, komen alsnog buiten de plenums gelijkgestemden samen om ideeën uit te wisselen om strategieën te bepalen. Tijdens de plenums heeft iedereen het recht om hun meningen en ideeën te uiten. Des te meer mensen meedoen, des te effectiever het plenum wordt. Ten slotte wordt er een consensus bereikt door middel van debat, discussie en uiteindelijk stemmingen. Thema’s en punten die besproken worden zijn bijvoorbeeld voorstellen voor acties, samenwerkingen tussen faculteiten, belangrijke standpunten en openbare mededelingen.
De stromingen binnen de plenums deden ook andere dingen. Zo heeft de linkse stroming op de faculteitplenums zich geprofileerd door het organiseren van volksvergaderingen en groeiende samenwerking met arbeiders en vakbonden. Volksvergaderingen zijn overblijfselen van de socialistische structuren, oorspronkelijk bedoeld waren als raadgevend of besluitvormende instanties op lokaal niveau en die opzettelijk overbodig zijn gemaakt. De herinvoering van deze instantie werd bedoeld om de macht terug te geven aan het volk en werkt in principe hetzelfde als de plenums, maar dan bedoeld voor iedereen.
De liberale stroming pleitte voor deelname aan landelijke parlementaire verkiezingen met de steun van politieke partijen. Oftewel: het vormen van een lijst met ‘partijloze deskundigen’die een overgangsregering zouden vormen. Deze overgangsregering zou een overgang vormen van een kapitalistisch systeem naar een kapitalistische technocratie waarin zogenaamde experts zonder politieke kleur moeten weten wat het beste is voor het land. De dubieuze claim van politieke neutraliteit is niet alleen ongegrond en onwaar, maar vormt een gevaarlijk beeld dat deze kapitalistische technocratie apolitiek zou zijn. Ten slotte garandeert expertise in een vakgebied niet dat een land succesvol geleid kan worden.
Dan is er ook nog de rechtse stroming, nog rechtser dan president Vučić, die in de bezettingen een mogelijkheid zagen voor de heropleving van hun nationalistisch narratief, voornamelijk rondom territoriale conflicten aangaande Kosovo en de Servische republiek, waarvan de laatste een van de twee entiteiten is die onderdeel uitmaakt van Bosnië en Herzegovina.
Tussen solidariteit en interne verdeling
Van buiten leek de studentenbeweging eensgezind, haast monolitisch. Zolang ze in strakke lange marsen door de steden bewogen, straalden ze eenheid en solidariteit uit. Het riep zelfs beelden op van het volksbevrijdingsleger van Joegoslavië. Met deze marsen wist de studentenbeweging diepe maatschappelijke kloven te overbruggen door de mensen bij elkaar te brengen in een gezamenlijke strijd. Misschien het duidelijksts in Novi Pazar, een stad in het zuid-westen van Servië met een moslimmeerderheid. Daar gaven oorlogsveteranen een speech over het belang van de verzoening en harmonieuze co-existentie van religieuze gemeenschappen.
Voor hen met een kien oog was de verdeling binnen de beweging al te zien in de vorm van onenigheid over tactiek en doelen binnen de plenums. Terwijl een deel van de studenten samen met vakbonden een protest organiseerde voor 1 mei, is het andere deel gaan fietsen naar Straatsburg en Brussel om te smeken om hulp bij de Europese instituties.
Verkiezingen
Het protest dat de studenten op 15 maart hielden was het grootste was in de geschiedenis van Servië. Volgens schattingen van het Archief van publieke manifestaties gingen tussen de 275.000 en 325.000 mensen de straat op. Het had het begin moeten zijn van oppositionele strijd met de omverwerping van de regering tot gevolg. Mensen spraken er zelfs over dat 15 maart de nieuwe 15 oktober zou worden, de dag dat de regering van Milosevic viel. Dit werd helaas geen werkelijkheid.
De onwil van de studentenbeweging om een anti-systeem-karakter toe te eigenen heeft geleid tot het omarmen van de parlementaire politiek binnen de plenums. Van vermoeidheid, druk van het universiteitsbestuur en een tekort aan bewustzijn onder de bevolking en de studenten over de aard van de strijd die wordt gevoerd, raakte stapsgewijs het doel van systeemverandering uit het oog verloren.
Wie niet springt is een ćaci
Met het zaaien van verdeling in de studentenbeweging tussen de ‘bezetters’ en de ‘ćaci’, een geuzennaam die voortkomt uit de foute spelling van het woord student en die nu staat voor aanhangers van de SNS, is de regering erin geslaagd om van dit maatschappelijk conflict een cultuuroorlog tussen de burgerlijke bevolking en de Vučić-supporters te maken. De liberale oppositie die met hun leuzen het luidst aandringt op deze verdeling, heeft gefaald om in te zien dat dit hen vervreemd van hun belangrijkste doelgroep. In plaats van solidariteit, heeft zich een elitaire cultuur gevormd op de bezetting wat hen uiteindelijk de overwinning zal kosten.
In de laatste vier maanden steunden de studentenplenums het idee om aan de verkiezingen mee te doen en stelden ze een lijst van kandidaten op. Aangezien Vučić weigert om vervroegde parlements- en presidentsverkiezingen uit te roepen, had de gelegenheid zich al voorgedaan voor blokkaders om zich te bewijzen bij de lokale verkiezingen in Kosjerić en Zaječar. En daar, ondanks de hoge opkomst en participatie van bewoners als toezichthouders – heeft de SNS de winst gepakt.
We kunnen ons afvragen of er sprake is van verkiezingsfraude of dat de bevolking werkelijk nog steeds te weinig vertrouwen heeft in de studenten vanwege hun eerder genoemde elitaire houding, want buiten Belgrado is de levensstandaard erg laag en mensen vallen daar niet voor de westerse retoriek van cultuurpolitiek, maar uiteindelijk is dat niet wat belangrijk is. De studentenbeweging is klaarblijkelijk niet bekwaam genoeg, mist het kapitaal en heeft geen machtige bondgenoten in Brussel om het verkiezingsspel te spelen.
Escalatie en politiegeweld
In begin juni 2025 waren de lokale verkiezingen. Deze heeft Vučić nauwelijks gewonnen, tot grote onvrede onder de bevolking. Onmiddellijk daarna gaven de studenten het groene licht aan het volk om de straten op te gaan om te rellen. Mensen gingen uit woede en frustratie de straat op zonder duidelijke eisen en coördinatie.
Wat betreft Vučić en de SNS, heeft dit niets anders bereikt dan het aanmoedigen tot het nemen van onderdrukkende maatregelen tegen burgerlijke ongehoorzaamheid. Nu bevinden ze zich op bekend terrein en weten ze exact hoe dit uit te spelen. Het meest voor de hand liggend is het politiegeweld dat enorm escaleerde tijdens de lokale verkiezingen. Meppen, arrestaties van mensen zo jong als 15, traangas, afbreken van barricades en het betreden van universiteiten – de politie heeft vrij spel gekregen. Terwijl velen de studenten toejuichen voor hun moed en 1312 graffiti nog nooit zo alomtegenwoordig was, had de escalatie op een veel veiligere, beter georganiseerde en getrainde manier kunnen gaan. Wat de studenten nu deden leek meer op opzettelijk martelaarschap en avonturisme. Bewust mensen blootstellen aan geweld en niets anders doen dan filmen heeft alleen tot meer angst geleid onder de bevolking in plaats van woede.
De ontrafeling
Ik moet eindigen op een trieste noot – terwijl ik dit schrijf is de faculteit die het langste stond, de Faculteit van filosofie aan de Universiteit van Belgrado, weer begonnen met haar lessen en is de bezetting opgegeven. Dit luidt het einde in van de studentenbezettingen. De strijd is echter nog niet gestreden. Er worden nog steeds volksvergaderingen georganiseerd in gemeenten, werkvloeren en rondom specifieke maatschappelijke problemen en er wordt ergens nog een cultureel centrum bezet. Misschien het meest veelbelovend is het initiatief genaamd het Sociale Front, een netwerk tussen studenten, arbeiders, en nog een aantal formele en informele organisaties. Dit wordt gesteund door vele volksvergaderingen en heeft zichzelf ten doel gesteld een programma te schrijven vol eisen omtrent arbeidsrechten, sociale zekerheid en anti-autoritaire wetten.
Ook al had het veel beter kunnen gaan en had de beweging meerdere fatale valkuilen kunnen vermijden als ze voorbij de burgerlijk-liberale opvattingen van het vechten tegen corruptie en voor de rechtstaat konden kijken. Alsnog is dit een belangrijke leerervaring voor de samenleving en de eerste noemenswaardige instantie van direct democratische organisatie in het land sinds de val van het socialisme. In de geest van revolutionair optimisme kunnen we de studentenprotesten dit jaar zien als een langzame terugkeer van Servisch links.
*Deze tekst werd geschreven in juli. De situatie zoals deze in het artikel beschreven is, is daarom niet altijd meer actueel.
Dit artikel werd oorspronkelijk geschreven in het Servisch. Het is vertaald door Aldin Gutić.
