Kapitalisme, centrisme en fascisme lopen een bar binnen.
De barman vraagt: ‘Wat zal het zijn?’
En ze bestellen allemaal hetzelfde drankje:
Ander glas. Hetzelfde gif.
Het is een grap maar ook niet. Plaats deze drie ideologieën in een venndiagram en de overlap is onmiskenbaar. Uitbuiting, controle, hiërarchie —drie verschillende elementen van dezelfde destructieve denksystemen. De één heeft een aandelenmarkt, de ander beschouwt die aandelenmarkt als de natuurlijke orde voor een stabiele wereld, en de derde heeft een dictator of koning met een grappig hoedje. Maar de uitkomst is altijd dezelfde: jij bezit niks, jij beslist over niks, en wanneer je probeert in opstand te komen, komt de laars hard neer op je proletarische rug.
Centraal in dit artikel staan twee elementen: de roleplaying-videogame Disco Elysium (2019) en het in-game filosofische concept dat daarin wordt geïntroduceerd: Nilsen’s Tower of History.
Zelfs als we het niet uitspreken, dragen de meesten van ons een idee in zich over hoe de wereld te verbeteren. Politiek, persoonlijk of instinctief hebben we ieder een blauwdruk voor verbetering gevormd door de ideologieën die we aangeleerd of gekozen hebben. Elk van deze blauwdrukken bouwt een toren, een constructie die reikt naar dat ingebeelde betere bestaan. Sommige reiken hoger dan andere, maar we hebben allemaal onze eigen toren.
Nilsen’s Tower of History in Disco Elysium is een onmogelijke constructie, opgebouwd uit puur revolutionair geloof in plaats van natuurkunde en bouwtechniek. De ´leaning tower wrapped in a helix´ uit de game symboliseert de dialectische aard van de geschiedenis – een spiraalvormige beweging balancerend tussen hoop en ineenstorting. Gevormd uit ´collective revolutionary plasm´, rust de toren niet op beton, maar op de wilskracht van een volk dat gelooft in de utopie die ze samen bouwen.
Maar immer komen de stormen, immer waaien de winden langs de toren en scheuren de fragiele zeilen, die de toren moesten beschermen, aan stukken. Als kaartenhuizen – of lucifersdoosjes – storten onze bouwwerken ineen.
Nilsen’s Tower of History is daarmee zowel een metafoor voor revolutionaire mogelijkheden als een tragische herinnering aan hoe de beloofde betere wereld keer op keer bezwijkt onder de druk van de realiteit. De realiteit waarin mensen met tegenstrijdige ideologieën een andere taal lijken te spreken. De goddelijke interventie van de Toren van Babel blijft ons onderdrukken. Toch bouwen we. Steeds opnieuw.
Dit artikel onderzoekt hoe Disco Elysium politieke ideologieën niet alleen thematisch, maar ook mechanisch in de gameplay verweeft. Door middel van snijdende satire en filosofische reflectie onthult de game hoe kapitalisme, centrisme en fascisme slechts varianten van dezelfde onderdrukking zijn—en waarom alleen socialisme de moeite waard blijft om over te dromen en als politieke toren te doen verrijzen.
De spelmechanismen
Disco Elysium is een story-driven role-playing game (RPG), uitgebracht in 2019 door de Estse studio ZA/UM. Het behelst een klassieke isometrische RPG, dat wil zeggen dat de spelwereld van schuin boven bezien wordt. Het spel verwisselt de zwaarden, magie en xenofobe fantasy-allegorieën van RPG-klassieker Planescape: Torment voor blikjes bier, de daaropvolgende kater en de alt-right pipeline.
Je speelt als een totaal afgetakelde detective die wakker wordt in een verwoeste hostelkamer, nadat hij zichzelf de vergetelheid in heeft gezopen. Je herinnert je eigen naam niet, je verloren liefde niet, je politieke overtuigingen niet—en de game geeft je de ruimte om dat allemaal opnieuw op te bouwen.
Het spel draait niet om geweld. Je bent geen politieagent met een revolver die dertig kogels schiet. Die ben je namelijk kwijt, je badge eveneens. Het verloop van het spel bestaat uit dialogen voeren met non-player characters (NPC’s), innerlijke monologen met jezelf en skill checks halen om verder te komen in het spel. Deze skills zijn gebaseerd op vier core attributes: Intellect, Psyche, Physique en Motorics. Deze vertakken zich in 24 unieke skills, die allemaal hun eigen stem in je hoofd hebben. High Drama maakt je theatraal; High Electrochemistry laat je snakken naar seks en drugs en Inland Empire laat je praten met je stropdas. Je gedachten worden personages die met elkaar discussiëren over wat jij—de speler—zou moeten doen en beslissen.
Een ander mechanisme is de Thought Cabinet—hierin worden je politieke overtuigingen en persoonlijke wanen opgeslagen, geïnternaliseerd en uiteindelijk omgezet in gameplay modifiers. Terwijl je de wereld verkent, verken je ook jezelf. Langzaam bouw je een wereldbeeld op. Soms tegenstrijdig. Soms angstaanjagend. Soms prachtig.
Het spel werd geschreven en ontworpen door een team onder leiding van de Estse romanschrijver Robert Kurvitz. En ja – Disco Elysium is een uitgesproken links spel. In hun dankwoord voor het winnen van de Best Narrative Award bij de Video Game Awards in 2019 repten de ontwikkelaars over Marx en Engels. De gamepers merkte het op – Vice noemde het ‘moedig’ om ‘uit de kast te komen als marxist.’ En online vind je talloze forum posts van gamers die zich verbijsterd afvragen: ‘Wait, Disco Elysium is leftist?!’
Niet zoals andere detectivegames
De game speelt zich af in Martinaise, een verwoeste wijk in de bezette stad Revachol. Ooit het toneel van een mislukte communistische revolutie, is het nu een neoliberale schuldenkolonie onder leiding van de Moralintern, een gezichtsloze coalitie van wereldmachten die ingrepen om de communistische Revacholian Commune neer te slaan en de orde te herstellen. Vijf decennia later zijn ze er nog steeds. Hun imperialistische hand zweeft immer boven het luchtruim van de stad in de vorm van luchtschepen met grote kanonnen om elke vorm van weerstand neer te slaan.
De visuele stijl van het spel is geïnspireerd op olieverfschilderijen—een mix van surrealisme, expressionisme en neo-noir. De arbeidersstrijd heeft nog nooit zo dromerig in zijn verval gevoeld.
De spelmuziek, gecomponeerd door Sea Power, is post-rock met sterke ambient en sporadisch orkestrale elementen. De echoënde trompetten vullen je met melancholie. Het doet denken aan de droom van die communistische revolutie, gewelddadig uiteengespat door de Moralintern, die enkel pokdalige ruïnes, kogelgaten en collectief trauma achterlieten. De toren van het communisme in stukken en niemand die hem durft op te bouwen.
Jouw taak? Een moord oplossen. Je bent immers een detective. Deel van de Revachol Citizens Militia, het de-facto politiekorps. Maar je dient de burgers niet zoals geen enkel politiekorps dat doet. Je dient de Moralintern en zorgt ervoor dat hun heerschappij stabiel blijft.
Maar dat is slechts de oppervlakte. Natuurlijk kun je de saaie agent spelen, de wet handhaven als de gehoorzame, laarzenlikkende wetshandhaver waar de Moralintern jou tot heeft geprogrammeerd. Of…
Vier Politieke Torens
Je hebt schijt aan ze! Homosexual underground commie hobocop gooit zo’n finger-guns naar racistische fascisten en maalt de bourgeoisie tot pulp om ze aan de varkens te voeren. Viva la revolución!
In Disco Elysium dringt ideologie door in je gedachten, je taal en je bloedbaan. Het spel biedt daarom vier afbakenbare ideologische richtingen: Communisme, Fascisme, Moralisme en Ultraliberalisme. Als speler kies je geen richting, je glijdt er langzaam naartoe, dialoogoptie na dialoogoptie, totdat ze uitgroeien tot iets nobels, afschuwelijks—of iets saais. Een realistische manifestatie van een ideologische pijpleiding.
Terwijl je met mensen praat, worden bepaalde keuzes als politiek geregistreerd. Pleit je voor collectief eigendom? +1 Communisme. Opscheppen over je sigma-male hustler grindset? +1 Ultraliberalisme. Iets nationalistisch (en racistisch) zeggen? +1 Fascisme. Ideologie en meningen volledig ontwijken? Gefeliciteerd, je bent de posterboy van Moralisme, brave centrist.
Een, extreem, maar treffend, voorbeeld uit de game:
RHETORIEK [Makkelijk: Succes]
Je voelt iets… opkomen – een bekend gevoel. EEN MENING vormt zich
1. ‘We moeten de werkers tot pap malen en hen aan de varkens voeren.’
2. ‘We moeten de rijken tot pap malen en hen aan de varkens voeren.’
3. ‘Met de weinige informatie die ik heb, weet ik niet zeker welke kant we tot varkensvoer moeten malen. De beslissing moet in mij fermenteren. En – nationalisme.’
4. ‘Ik denk niet dat de een of de ander tot varkensvoer malen voor wie dan ook voordelig is. Ik ben heel, heel slim.’
5. ‘Ik heb de laatste twintig seconden besteed met nadenken over welke kant tot varkensvoer gemalen moet worden – waarom?’*
Elke ideologie is een lijk, meegesleept uit de geschiedenis. De game legt het lichaam in je handen, kijkt je recht in de ogen en vraagt: ‘Jij. Geloof jij hierin?’ Als je dat niet doet, kies je de laatste optie en stel je jezelf de vraag: waarom? Waarom zou ik hierover nadenken? Ik heb geen mening. Meningen zijn voor extremisten.
Toren van het communisme – Mazoviaanse Socio-economie
‘0.000% van het Communisme is opgebouwd. Kwaadaardige kindermoordende miljardairs heersen nog steeds over de wereld met een grijns op hun gezicht. Het enige wat hij heeft bereikt, is zichzelf verdrietig maken. Hij begint zich af te vragen of Kras Mazov hem persoonlijk heeft genaaid met zijn socio-economische theorie. Het heeft hem echter tot een heel, heel, slimme jongen gemaakt, met zoiets als een universitaire graad in de Waarheid. In plaats van het Communisme te bouwen, bouwt hij nu een nauwkeurig model van deze groteske, bedrieglijke wereld’*
Dit is communisme als grafrede. De barricades waar je het volk hoorde zingen zijn verbrand. De stoelen en tafels waar de wereldrevolutie werd bekokstooft zijn leeg. Het bloed allang opgedroogd en weggepoetst door de gebroken overlevenden. De symbolen van de commune en solidariteit zijn vervaagd. Overgeplakt met reclame voor sigaretten en vervuilende auto’s. De klassenverraders hebben de ware gelovigen allang geëxecuteerd. Wat overblijft zijn boeken over communistische theorie, collectieve trauma’s en jij—met een helse kater, in je vuile ondergoed en jouw vergeefse pogingen om te herinneren waar het misging.
Maar Disco Elysium bespot het communisme niet om zijn ambitie. Het bespot het lef om nog te geloven—omdat geloof in een betere toekomst voor de miserabelen het enige is waar het spel echt respect voor heeft.
‘Misschien met jouw hulp, word het 0.001%.’
Dit is hoe revolutionair geheugen eruit ziet onder het kapitalisme: vervallen, spookachtig, ironisch. De tragedie is niet dat communisme gefaald heeft. De tragedie is dat de mensen die écht communisme wilden bouwen tegen de muur zijn gezet of begraven tijdens de rode schrik. En toch durft het spel de vraag te stellen: ‘Wat als?’ Zelfs als het antwoord een droevige, scheve ‘misschien’ is.
Toren van Fascisme – Revacholiaans Nationaal Bewustzijn
‘De Revacholische Staat zal een serene plek zijn. (Je zou een drankje moeten halen.) Een prachtige, serene plek van mysterie en vrede. Het zal geen plek zijn die vrouwen kunnen besmetten met hun zwakheid en hysterie. Of waar de Semenezen hun broek om hun enkels mogen dragen. Dat zal allemaal verdwijnen. (Zodra je een drankje haalt.) De socialistische professoren van de École Supérieure zullen ontslagen worden, de redacteuren van Trompe le Monde zullen op straat moeten bedelen. Je zult je bier in hun bedelhoeden gieten en lachen. (Je zou een biertje moeten halen.)’*
Fascisme in Disco Elysium is geen ideologie. Het is hormonaal. Het is het reflex van kwetsbare en gekwetste mannelijkheid die een geweer en een zondebok nodig hebben. Zijn visie is een waanbeeld van een staat vol rassenpuurheid, vrouwelijke gehoorzaamheid en lauw bier. De game verpakt het fascisme in absurdisme en straft je als je dit pad volgt.
Je Morale score stort in elke keer dat je ervoor kiest een racistische fascist te zijn, wanneer je onderbuikgevoel je op ongepaste ideeën brengt (je spijsverteringsstelsel praat letterlijk met je en het is een racist). Dit is fascisme ontdaan van grandeur. Geen grootste parades, geen strakke uniformen—alleen incelachtige woede, alcoholisme, vreemdelingenhaat en ongecontroleerd scheten laten.
Zoals Antonio Gramsci het stelde is fascisme het resultaat van een autoriteitscrisis—wanneer het kapitalisme faalt en arbeiders niet georganiseerd genoeg zijn om terug te vechten. En uiteindelijk eindigt fascisme altijd met jij die in je broek schijt.
Toren van Centrisme – Moralisme
‘Het Koninkrijk van het Geweten zal precies zo zijn als nu. Moralisten hebben niet echt overtuigingen. Soms struikelen ze er weleens over, als kinderspeelgoed dat op het tapijt is blijven liggen. Het speelgoed moet onmiddellijk worden opgeborgen. En het kind moet een standje krijgen. Centrisme is niet verandering – zelfs geen stapsgewijze verandering. Het is controle. Over jezelf en de wereld. Pas het toe en twijfel niet. Kijk omhoog naar de lucht, naar de donkere vormen van de luchtschepen van de Coalitie die daar hangen. Vraag jezelf af: is er iets sinisters aan moralisme? En antwoord dan: nee. God is in zijn hemel. Alles is normaal op aarde.’*
Centristen geloven nergens in—behalve in de illusie van geloof. Doe normaal! Pas je aan! Niet te veel nadenken. Vertrouw op de onzichtbare hand van het kapitaal die boven je hangt: vertrouw op de luchtschepen.
Het is geen toeval dat de officiële kleur van Moralism in Disco Elysium signaalblauw is. Vertegenwoordigd door het slogan: ‘a blue forget-me-not; a piece of the grey sky.’ Het is niet bepaald wreed. Het voelt ook niet schokkend. Orde en veiligheid en handhaving is geen onderdrukking voor een moralist. Het is administratief beleefd. Moreel leeg.
Dit is de ideologie van het post-politieke tijdperk—kapitalisme met een bezorgde glimlach. Het is het systeem dat de communards van de Commune of Revachol heeft afgeslacht en nu NGO’s financiert om hen te herdenken. Disco Elysium trekt het blauwe vergeet-mij-nietje eraf en onthult een imperialistisch oorlogsschip, zijn kanon gericht op iedereen die durft te dromen van radicale verandering. Centrisme is de meest genormaliseerde ideologie van allemaal. Het regeert via gevoelloosheid.
Kapitalisme – Ultraliberalisme
‘Handel houdt van stilte, het op één na luidste geluid ter wereld, alleen overschaduwd door het collectieve geschreeuw van slachtoffers van een beurscrash. Dus laat me je toefluisteren: voel je de sluier van de zonnegod wegglijden? Zijn de betere tijden voorbij, gaan we failliet? Gaat het bedrijf ten onder en laat het jou achter in de goot, samen met de rest van die baggeraars, die pakketten bezorgen voor soepgeld? Je moet je hieruit crisis-managen’*
Dit is de ideologie van influencers, consultants en CEO’s die ´work-life integration´ zeggen in plaats van ´ik slaap op mijn kantoor.´ Ultraliberalisme is kapitalisme zonder schaamte. Zonder belastingen. Zijn enige morele taal is efficiëntie en winstmarges. Het zal alles zeggen, alles verkopen, iedereen worden—zolang de balans klopt. Alles voor de stijgende lijn. Ook je ziel.
Vraag jezelf af: geloof je hier iets van?
Denk je dat geld vrijheid is? Dat merken identiteiten zijn? Dat de verkoop van je ziel gelijk staat aan volwassen worden? Dit is het logische eindpunt van ongebreideld kapitaal: laissez-faire waar Ayn Rand van zou watertanden. In het spel heerst de grap dat ultra-lib worden je niet eens geld oplevert. Je kunt zoveel hustler-grinden als je wilt, maar je verdient geen rooie cent in de hel die Martinaise heet. Er is niks om in te investeren en je hebt niet eens geld om voor je hostel te betalen. Disco Elysium weet: kapitalisme heeft jouw geloof en overtuiging niet nodig. Het heeft alleen nodig dat jij het nodig hebt, wat elke keer weer zo zal blijken.
Disco Elysium is Proletarische Literatuur
Wat Disco Elysium zo krachtig maakt, is dat het weigert makkelijke oplossingen te bieden. Het verspilt geen tijd aan discussies met centrisme. Het smeekt niet om acceptatie van kapitalisme. Het verkoopt je geen fantasie waarin de markt zichzelf op magische wijze repareert als we allemaal gewoon harder werken. Niks van dat alles. Het steekt de hele bende in de fik.
Het behandelt centrisme als de verdovende drug die het is. Het sleept fascisme het licht in en onthult hoe hol en gebroken het is. En het enige dat het echt kritisch benadert, is socialisme—niet omdat het belooft dat het zal werken, maar omdat het de enige ideologie is die nog serieus bekritiseerd en opgebouwd kan worden. Al de andere torens staan op instorten. Het fundament is nooit goed gelegd en zal nooit goed gelegd kunnen worden.
Je ontmoet geharde, doorleefde sociaaldemocraten, ‘infracultuur’ anarchisten, zolderkamer communisten die in supergeheime boekenclubs ruziën over esoterische literatuur en een politieke commissaris uit een ver verleden, getraumatiseerd en in een greppel gegooid door klassenverraders. Ze hebben antwoorden, ook wanneer ze zijn neergeslagen. De kracht die nog in hen zit, zal je weer laten dromen. ‘In dark times, should the stars also go out?’
Conclusie
In Disco Elysium is Nilsen’s Tower of History de droom van een betere wereld—een idee waar mensen naartoe bouwen, bloed voor vergieten, en keer op keer zien instorten.
Disco laat ons een wereld zien waar de droom van een Tower of Communism al is neergeslagen, waar het verleden niet meer is dan vervaagde rode sterren en de overblijfselen van kogelgaten. Maar Disco Elysium wentelt zich niet in pessimisme en melancholie. Falen betekent niet dat de droom dood is.
Fascisme is holle woede. Centrisme is simpelweg alles bij het oude houden. Kapitalisme maakt het niet uit of je erin gelooft of niet—het dwingt je gewoon mee te spelen. Maar Socialisme, met al diens uiteenlopende stromingen, met al diens interne debatten en kritiek? Dat is nog steeds het enige wat de moeite waard is om over te discussiëren. Omdat het probeert iets te bouwen voor iedereen. En ja, het is oké om je mede-socialisten te bespotten. Want we weten dat we, aan het eind van de dag, samen ontwaken:
‘Brave workers, ‘tis no time for bed
Fight till there’s no slaves below, and no masters o’erhead.’
* Vertaling door redactie
